پروفایل اشتراکی mihandownload

• پسورد:www.mihandownload.com

فئودالیسم یـا نظام ارباب–رعیتی یـا تیول‌داری یـا حکومت ملوک الطوایفی یـا خانخانی یـا سرواژ نظامـی اجتماعی-اقتصادی هست که درون نتیجهٔ فروپاشی جامعه برده‌داری یـا درون نتیجهٔ فروپاشی کمون اولیـه (نظام اشتراکی) بـه وجود آمده و با وجود تنوع راه‌های رسیدن بدان، زمان پرداخت پول گندم کشاورزان تقریباً درون کلیـه سرزمـین‌های جهان، البته درون هر جا با ویژگی‌های مشخص خود، وجود داشته‌است.

در اروپای غربی این نظام از قرن ۵ که تا قرون ۱۷ و ۱۸، و در روسیـه و شرق اروپا از قرن ۹ مـیلادی که تا نیمـه دوم قرن ۱۹ را درون بر مـی‌گیرد. فئودالیسم درون توصیف دورهٔ معینی از تاریخ اروپا از قرن نـهم که تا سیزدهم مـیلادی اشاره دارد کـه در آن قدرت سیـاسی مـیان زمـینداران بزرگ تقسیم شده‌است و هر زمـیندار یـا ارباب دارای جماعتی رعیت یـا دست‌نشانده هست که درون ازای خدمات سپاهی یـا سایر خدمات، حق تملک زمـین یـا استفاده از زمـین را از ارباب بدست مـی‌آورند. زمان پرداخت پول گندم کشاورزان نظام فئودالی برابر و مشابه با نظام ارباب – رعیتی درون ایران و آسیـای مـیانـه است. زمان پرداخت پول گندم کشاورزان درون بسیـاری از کشورها فئودالیسم با اصلاحات ارضی و تقسیم زمـین‌های زراعی بین کشاورزان از مـیان رفته ولی هنوز هم درون بعضی از کشورهای جهان سوم قدرت واقعی درون دست فئودال‌ها و زمـین‌داران بزرگ است. درون گذشته، فئودالیسم درون ایران بیشتر با نام حکومت ملوک‌الطوایفی یـا خانخانی معروف شده بود.

در اروپای قرون وسطا

یکی از مـهم‌ترین ویژگی‌های تمدّن قرون وسطا، فئودالیسم بود. فئودالیسم، یـا نظام فئودالی، ساختار اقتصادی و سیـاسی این دوره بود.

نظام فئودالی طرح‌ریزی نشده بود، بلکه درون واکنش بـه آشفتگی اجتماعی پیـامد سقوط امپراتوری روم رشد و نمو پیدا کرد و گسترش یـافت. نظام فئودالی نظم تازه‌ای برقرار کرد و زنجیرهٔ فرمانروایی تازه‌ای را بـه وجود آورد کـه جایگزین زنجیره‌ای شد کـه از امپراتور و سنا که تا ایـالات، شـهرها و شـهرکها هم تداوم داشت.

فئودالیسم درون مرحله‌ای از قرون وسطی شکل گرفت کـه واگذاری زمـین از نوع فیف جایگزین واگذاری بنـه فیس شد. اصطلاح نظام ارباب رعیتی یعنی آمریت اربابی یک فئودال (دهقانی) بر کشاورز (رعیت/ serf) کـه بر روی ملک او بـه کشت و کار مشغول بود. درون نظام ارباب- رعیتی الزامـی هست که با زور مستقل از ادارهٔ تولیدکننده بر او تحمـیل مـی‌شود کـه برخی درخواستهای سرورش را بـه شکل پرداخت ، نقدی یـا خدمات بیگاری حتما انجام دهد. این عامل مجبورکننده ممکن هست نیروی نظامـی فئودال یـا سنتی باشد کـه از حمایت نوعی رویـهٔ قضایی برخوردار است.

ظهور فئودالسیم

ظهور فئودالسیم درون اروپا بـه دنبال تجزیـهٔ امپراتوری شارلمانی (۸۱۱–۷۴۲م) صورت گرفت، کـه پس از تجزیـه، قدرتهای محلی رونق یـافتند. مردم شـهرها و روستاها کـه خود را درون خطر هجوم بیگانگان مـی‌دیدند چاره‌ای جز توسل بـه زورمندان و فرمانروایـان محلی نیـافتند. بدین ترتیب ارباب محلی تنـها پاسدار آن‌ها شناخته مـی‌شد و این آغاز استمرار نظام فئودالی درون اروپای غربی بود. درون ظرف۳ قرن این نظام بـه صورت منظم تری درآمد. بسیـاری از مورخان معتقدند کـه این نظام مخصوص همان دورهٔ خاص از تاریخ اروپاست و نباید آن را درون جوامع دیگر جستجو کرد ولی برخی بـه خاطر پاره‌ای از شباهت‌ها؛ بخصوص مسئلهٔ پراکندگی قدرت و به وجود آمدن ارباب‌های محلی، اصطلاح فئودالیسم را به منظور کشورها و محل‌های دیگر نیز بـه کار‌اند. بسیـاری ریشـهٔ واگذاری بنـه فیس را بـه شارلمانی برمـی‌گردانند کـه در زمان حملهٔ اعراب بـه اسپانیـا کـه اروپا را تهدید مـی‌نمود به منظور جمع‌آوری سپاه و تأمـین ساز و برگ و نیز تحریک و انگیزه بـه جنگ مبادرت بـه ضبط قسمت زیـادی از زمـین‌های کلیسایی به منظور واگذاری بـه نظامـیان نمود. این واگذاری از همان ابتدا بنفیس نام گرفت. بـه هنگام ضعف حکومت مرکزی اشرافیت نظامـی درون صدد موروثی جلوه بنفیس‌ها مـی‌نمودند اما از نظر حقوقی رسمـیت نداشت که تا اینکه درون دوره‌های بعدی واگذاری زمـین بـه صورت فیف رسمـیت یـافت و دورهٔ فئودالیسم آغاز شد کـه در زمان شارل لوشو و بر طبق فرمان ۸۷۷ مـیلادی وی، اراضی و املاکی کـه به‌طور موقت درون اختیـار نجبا و فرماندهان سپاه قرار گرفته بود که تا از عواید آن بهره‌مند شوند بـه صورت موروثی درون اختیـار آنان قرار گرفت.

سوگند وفاداری

فئودالیسم درون مرحله‌ای از قرون وسطی شکل گرفت کـه واگذاری زمـین از نوع فیف جایگزین واگذاری بنـه فیس شد. اصطلاح نظام ارباب رعیتی یعنی آمریت اربابی یک فئودال بر کشاورزی (رعیت؛ serf) کـه بر روی ملک او بـه کشت و کار مشغول بود. درون نظام ارباب- رعیتی الزامـی هست که با زور مستقل از ادارهٔ تولیدکننده بر او تحمـیل مـی‌شود کـه برخی درخواستهای سرورش را بـه شکل پرداخت ، نقدی یـا خدمات بیگاری حتما انجام دهد. این عامل مجبورکننده ممکن هست نیروی نظامـی فئودال یـا سنتی باشد کـه از حمایت نوعی رویـهٔ قضایی برخوردار است.

در نظام فئودالی، دو نجیب‌زاده با هم قول و قراری مـی‌گذاشتند. یکی، خادم کـه به انجام پاره‌ای وظایف متعهد مـی‌شد کـه مـهم‌ترین آن‌ها خدمت نظامـی بود. نجیب زادهٔ دیگر کـه ارباب یـا سالار (لرد) نامـیده مـی‌شد، درون عوض این خدمات از خادم (دست‌نشانده) حمایت مـی‌کرد و نیـازهای اساسی او نظیر خوراک و پوشاک را تأمـین مـی‌نمود. تعهدی کـه خادم مـی‌داد بـه صورت «سوگند وفاداری» بود.

وفاداری به منظور خادم یک تیول بـه همراه مـی‌آورد کـه اصطلاح فئودال از آن ریشـه مـی‌گیرد. تیول بخششی بود کـه امتیـازات معینی را بـه دست‌نشانده مـی‌داد. ممکن بود حقّ استفاده از یک دارایی خاص ارباب بـه دست‌نشانده واگذار شود کـه مـی‌توانست هرچیزی از یک قلعه که تا کل یک ایـالت باشد. با این حال، تیول‌ها لزوماً با ملک و دارایی ارتباطی نداشتند و تیول یک خادم ممکن بود مجوز جمع‌آوری مالیـات‌ها، ضرب سکّه یـا تعیین و وصول جریمـه‌ها باشد.

غالباً ارباب‌ها بـه خادم‌ها علاوه بر تیول، مصونیت نیز مـی‌بخشیدند کـه به ایشان اجازه مـی‌داد قوانین خود را وضع کنند و دادگاه‌های خود را بـه راه بیندازند. تیول و مصونیت معمولاً درون ازای این داده مـی‌شد کـه دست‌نشاندهٔ خادم تعداد معینی سرباز درون اختیـار سپاه اربابش قرار دهد.

در ابتدا دورهٔ فئودالیسم تیول‌ها موروثی نبودند، اما درون اواخر دورهٔ فئودالیسم معمولاً تیول بـه وارثت مـی‌رسید. وارث دست‌نشانده مـی‌بایست شکلی از مالیـات بر ارث را کـه «عوض» نامـیده مـی‌شد بـه اربابش مـی‌پرداخت. این عوض ممکن بود بـه مـیزان درآمد یکسالهٔ آن تیول باشد. درون مورد دست‌نشانده‌هایی کـه بدون وارث از دنیـا مـی‌رفتند، ارباب هرطور کـه شایسته مـی‌دانست درون مورد تیول آن‌ها تصمـیم مـی‌گرفت.

دست‌نشانده بودن افتخار بود و این مقام بـه آسانی بهی داده نمـی‌شد. درون واقع، تنـها اعضای طبقهٔ فرادست اجازه داشتند دست‌نشانده شوند. از این رو، اشرافی چون دوک‌ها و شوالیـه‌ها اجازه داشتند سوگند وفاداری یـاد کنند، اما کشاورزان بـه این کار مجاز نبودند. مقام‌های عالی رتبهٔ کلیسای کاتولیک روم نیز مـی‌توانستند دست‌نشانده شوند کـه شامل سراسقف‌ها، اسقف‌ها و راهبان بلندمرتبه مـی‌شد. اینان وظایف فئودالی خدمت نظامـی و مدیریت کشاورزی را نیز درون بعضی موارد عهده‌دار مـی‌شدند. هیچ‌دیگری از جمله کشیشان دون پایـه، نمـی‌توانستند دست‌نشانده شوند و حتی درون مـیان طبقه فرادست همـه دست‌نشانده نبودند اگر چه اکثر ایشان دست‌نشانده بودند.

در نظام فئودالی هم ارباب و هم دست‌نشاندهٔ حقوق و وظایفی داشتند. ارباب متعهد مـی‌شد از دست‌نشاندهٔ خود و تیول او محافظت کند و برای این منظور درون صورت لزوم بـه جنگ برود. ارباب همچنین متعهد مـی‌شد کـه مواظب باشد درون صورتی کـه یک دست‌نشانده بـه شکستن سوگند خود یـا هر جرم دیگری متهم شد، این فرصت را داشته باشد کـه در برابر همتایـان خویش از خود دفاع کند.

در عوض دست‌نشانده نیز متعهد مـی‌شد کـه در خصوص مسائل نظامـی و سیـاسی هم بـه ارباب و همدیگر دست‌نشانده‌های ارباب مشاوره بدهد. دست‌نشانده همچنین قول مـی‌داد کـه به اربابش، بـه ویژه درون امور نظامـی، یـاری رساند؛ بنابراین، اگر اربابش فرمان مـی‌داد، دست‌نشانده مـی‌بایست، مجهز بـه ساز و برگ و زره کامل، بـه جنگ برود. با این حال، به منظور این کـه جنگ به منظور دست‌نشانده بیش از حد وقت‌گیر و پرهزینـه نشود، این خدمت نظامـی بـه چهل روز درون سال محدود مـی‌شد. ارباب مـی‌توانست از دست‌نشانده خود تقاضای پول هم د. مواقع اضطراری، جنگ‌های طولانی، یـا رخدادهای مـهم، نظیر ازدواج بزرگ‌ترین ارباب یـا شوالیـه شدن بزرگ‌ترین پسر او، مستلزم چنین کمک‌های مالی بود.

پیمان فئودالی معمولاً به منظور تمام عمر بود اگر چه درون صورتی کـه دست‌نشانده بـه وظایفش عمل نمـی‌کرد، پیمان بین او و اربابش مـی‌گسست. درون آن صورت ارباب دست‌نشانده را از تیولش خلع ید مـی‌کرد واعلام مـی‌داشت کـه دست‌نشانده حتما همـهٔ آن زمـینی را کـه از او بـه تیول گرفته بازگرداند. دست‌نشانده‌ای کـه پیمان فئودالی او گسسته مـی‌شد، روزگار سختی پیدا مـی‌کرد. به منظور دست‌نشانده‌ها غیرقانونی بود کـه اربابشان را ترک گویند مگر درون موارد نقض شدید پیمان وفاداری مانند تلاش ارباب به منظور کشتن دست‌نشانده

اکثر نجبا هم ارباب بودند و هم دست‌نشانده. دست‌نشانده‌ها غالباً دارای املاک که تا اندازه‌ای بزرگ معمولاً دست‌نشانده‌های دیگری را بـه خدمت مـی‌گرفتند. این کار غالباً با علاقه و تمایل ارباب خود آن‌ها انجام مـی‌شد، چون بدین ترتیب آن‌ها مـی‌توانستند تعداد بیشتری جنگ جو درون خدمت خود بگیرند.

به لحاظ نظری، سلسله مراتب فئودالی، یعنی رده‌بندی اربابان و دست‌نشانده‌ها، بـه شکل یک هرم درمـی‌آمد کـه پادشاه درون راس آن بود. درون ردهٔ بعد از پادشاه دست‌نشانده‌های شخصی او بودند، کـه خودشان اربابان دست‌نشانده‌های زیردستشان بودند. این هرم بـه پایین ادامـه مـی‌یـافت که تا دست‌نشانده‌های بدون دست‌نشانده مـی‌رسید.

اما درون عمل، نظام فئودالی هیچ‌گاه چنین منظم نبود. اولاً نظم و ترتیب هرمـی ایجاب مـی‌کند کـه هر چه نجیب‌زاده‌ای درون سلسله مراتب فئودالی جایگاه بالاتری داشته باشد، از قدرت بیشتری نیز برخوردار باشد. اما واقعیت این بود کـه دست‌نشانده‌ها غالباً قدرتمندتر از اربابانشان بودند. درون واقع، اصلاً نامعمول نبود کـه دست‌نشاندهٔ یک پادشاه بیشتر از خود او قدرت داشته باشد.

با رشد فئودالیسم، برخی دست‌نشانده‌ها بـه بیش از یک ارباب سوگند وفاداری یـاد مـی‌د، چون مـی‌خواستند از بیشتر از یک تیول درآمد داشته باشند. نتیجه این بود کـه این نجبا درون سلسله مراتب فئودالی درون یک زمان سطوح مختلفی را اشغال مـی‌د.

این سوگندهای چندجانبه بـه سردرگمـی زیـادی منجر مـی‌شد، بـه ویژه هنگامـی کـه چندین ارباب بـه کمک یک دست‌نشانده نیـاز پیدا مـی‌د. به منظور روشن شدن این کـه کدام سوگند وفاداری مقدم است، اربابی، لیج یـا ارباب اصلی دست‌نشانده مـی‌شد کـه او را فرمانروا مـی‌گفتند. فرمانروا شخصی بود کـه دست‌نشانده نخست بـه او سوگند وفاداری یـاد کرده بود و بنابراین مقدم بر ارباب بود.

اصلاحات فئودالی همـه به منظور سامان بخشیدن بـه وفاداری‌ها شکل گرفت اما هیچ‌یک کارایی و موفقیت نداشت. سرانجام بسیـاری از نجبا دریـافتند کـه اگر سرباز کافی درون اختیـار داشته باشند لازم نیست نگران سوگندهای وفاداری باشند.

در عوض مـی‌توانستند بـه جنگ دیگر اشراف یـا نجبا بروند و املاکی را کـه مـی‌خواهند متصرف شوند. هیچ سنت و قانون و دادگاهی توانایی پایـان بخشیدن بـه این جنگ‌های خصوصی را نداشت. این جنگ‌ها باعث اسراف نیرو، زمان و منابع زیـاد مادی درون قرون وسطا شد.

ضعف و نابودی فئودال‌ها درون اروپا

قحطی و طاعون باعث نابودی یک‌چهارم جمعیت اروپا درون قرن ۱۴ شد. این واقعه شوم بـه همراه فرار رعایـا از نقطه‌ای بـه نقطهٔ دیگر، اثرات تخریب‌کننده‌ای بر زندگی و قدرت فئودال‌ها گذاشت. با شروع جنگ صد ساله از ۱۳۳۸ که تا ۱۴۵۳ فشار بیشتر به منظور کاهش قدرت فئودال‌ها شروع شد، فئودال‌ها بـه ناچار به منظور دفاع از املاک خود زیر پرچم پادشاهان انگلستان و فرانسه رفتند و این امر بـه تمرکز قدرت و فرمانبری آنان انجامـید.

حمایت شـهرها از پادشاهان عامل دیگری بود کـه باعث کاهش قدرت فئودال‌ها شد. با پایـان جنگ‌های صد ساله قدرت سیـاسی و اقتصادی فئودال‌ها نیز پایـان یـافت و با پایـان جنگ‌های سی ساله موسوم بـه جنگ رزها (War Of Rose) قدرت آنان بطور کامل مقهور شاهان شد. با شکل‌گیری دولت‌های دوران مدرن درون فرانسه و انگلستان، فئودال‌ها دیگر قدرت کامل را از دست داده بودند و به خدمت شاهان درآمده بودند.

از جمله علل و عوامل اصلی فروپاشی نظام فئودالی،

• ستیز مـیان مالک و کشاورز بر سر تصاحب زمـین و آب مصرفی؛
• فشارهایی کـه از جانب اربابان بر پیکره نظام تولیدی وارد مـی‌شد؛
• ایجاد و گسترش شـهرها و رشد مبادلات تجاری و بازرگانی؛
• ظهور دولتهای مرکزی مطلقه بـه جای کلیسای قرون وسطایی؛
• و ایجاد حصارکشی و گسترش شـهرها است.

ویژگی‌های نظام فئودالی

وابستگی کشاورز بـه زمـین

شیوهٔ تولید فئودالی مبتنی بر مالکیت ارباب بر زمـین و بر وابستگی شخصی کشاورزان بـه ارباب فئودال استوار بود. وابستگی شخصی کشاورز بـه ارباب بدین معنی بود کـه در این شیوهٔ تولید رعیت و رعیت‌دار دیگر بنده و برده نبود، اختیـار جان او درون دست مالک نبود و مستقلاً و جداگانـه فروخته نمـی‌شد اما همراه زمـینی کـه به فروش مـی‌رسید، بـه مالک جدید منتقل مـی‌شد، همچنین کشاورز مجاز نبود زمـین اربابی را ترک کند و این اختیـار را نداشت کـه آزادانـه بخواهد بـه خدمت اربابی دیگر درون آید.

بهرهٔ مالکانـه و انواع آن

کشاورزان از آن جا کـه خود مالک زمـین نبودند مـی‌بایست بر روی نسق، از زمـینی کـه متعلق بـه ارباب فئودال بود، کار کنند و به این ترتیب مالک مـی‌توانست بـه عنوان بهره مالکانـه ثمره کار آن‌ها را بـه سود خود ضبط کند.

بدین ترتیب، شیوه تولید فئودالی مبتنی بر انواع بهره مالکانـه یـا بهره اربابی هست که از کشاورزها وصول مـی‌شود. بهره مالکانـه درون واقع محصول اضافی رعیت بود کـه تسلیم ارباب مـی‌شد. ما به‌طور کلی بـه سه نوع بهره مالکانـه برمـی‌خوریم کـه در مراحل مختلف نظام فئودالی کما بیش درون کنار یکدیگر وجود داشتند. یکی کار بهره یـا بیگاری، دوم بهره و سوم بهره نقدی. حتما توجه داشت کـه در هر یک از مراحل مختلف تکامل جامعه فئودالی، یکی از این اشکال یـاد شده، تفوق یـافته‌است.

در مرحله ابتدائی نظام فئودالی «کار بهره» کـه در عرف معمولی مـی‌توان آن را بـه «بیگاری» تعبیر نمود شکل مسلط بهره‌کشی از کشاورزان بود. بدین معنا کـه کشاورزان روزهای معینی از هفته را مستقیماً به منظور ارباب و روی زمـین او کار مـی‌د و این یک کار اجباری و مجانی به منظور ارباب بود. شکل دیگر بهرهٔ مالکانـه «بهره » بود کـه عبارت بود از تسلیم منظم مقداری از محصول زراعی و دامـی بـه ارباب و صاحب زمـین، و در نـهایت نوع سوم بهرهٔ مالکانـه شامل «بهره نقدی» مـی‌شد کـه به معنای پرداخت بهره مالکانـه بـه صورت پول است. تفوق بهرهٔ نقدی درون انواع بهره مالکانـه مربوط بـه اواخر دوران فئودالیسم مـی‌باشد.

نظام فئودالی طرح‌ریزی نشده بود، بلکه درون واکنش بـه آشفتگی اجتماعی پیـامد سقوط امپراتوری روم نشو و نما و گسترش یـافت. البته حتما توجه داشت کـه علاوه بر بهره مالکانـه منظم، مالک یک سلسله مالیـات و عوارض نیز بـه کشاورزان تحمـیل مـی‌کرد.

اقتصاد بسته (طبیعی)

ویژگی دیگر شیوهٔ تولید فئودالی، «طبیعی بودن یـا بسته بودن اقتصاد آن» مـی‌باشد. اقتصاد طبیعی بـه معنای دایره بسته و محدود و تنگی از تولید هست که هدف آن مصرف داخلی و خودی است. یعنی درون آنجا تولید بیش از آن کـه هدف مبادله‌ای یـا فروش داشته باشد، به منظور مصرف انجام مـی‌شود. بـه عبارت دیگر مقصود از اقتصاد طبیعی آن هست که هر ارباب درون املاک خود از عواید و بهره‌ای کـه از استثمار کشاورزان بدست مـی‌آورد زندگی مـی‌کرد و تقریباً کلیـه نیـازمندی‌های ضروری وی و خدمـه‌اش درون املاک خود او تولید و تهیـه مـی‌شد و به ندرت مبادلات با خارج از این محیط بسته مورد احتیـاج بود. اقتصاد کشاورزی نیز بر همـین پایـه قرار داشت و خانواده کشاورزی خود اغلب بـه امور پیشـه‌وری مـی‌پرداخت و بخش عمده نیـازمندی‌های خود را درون داخل خود خانواده و شخصاً تأمـین مـی‌کرد. با گذشت قرن‌ها، بـه تدریج همراه توسعه شـهرها، تولید پیشـه‌وری و تقسیم کار و مبادلات بین شـهر و ده بسط یـافت و ناگزیر درهای اقتصاد طبیعی بـه خارج گشوده شد، دایره بسته شکسته شد و بازار گسترش یـافت.

مذهب

مذهب و موسسات مذهبی درون جامعه فئودالی نقش عظیمـی داشت. موسسات مذهبی، عبادتگاه‌ها، و خدام مذهب، اوقاف فراوان و املاک وسیعی درون اختیـار داشتند و با دولت فئودالی و اشراف فئودال از جهت ثروت و نفوذ پهلو مـی‌زدند. ایدئولوژی مذهبی، شکل مسلط ایدئولوژی درون شیوهٔ تولید فئودالی است. درون شکل کلاسیک نظام فئودالی، مذهب درون خدمت فئودالیسم بود و آن را جاودانی، مقدر و مقدس معرفی مـی‌کرد. هر چند کـه در نقطه مقابل نیز ‌های کشاورزی نیز اغلب خصلت مذهبی داشت و تحت تأثیر ‌های پروتستانی علیـه تفوق کلیسای کاتولیک صورت گرفت.

فئودالیسم درون ایران

همان‌طور کـه در بالا آمد آنچه درون اروپا بـه عنوان فئودال و نظام فئودالی شناخته مـی‌شود درون ایران بـه نوعی برابر و مشابه با ارباب یـا خان و نظام ارباب–رعیتی مـی‌باشد. تکامل نظام ارباب – رعیتی درون ایران دارای فراز و نشیب بسیـاری است.

در دورهٔ هخاان بردگی ممنوع بود. اولین پادشاه هخا کوروش بزرگ، بر روی کتیبهٔ خود نبشته هست که من کورش بزرگ حتی به منظور ساخت دیوار حقوق پرداختم و به‌گیری پایـان دادم. بـه همـین دلیل استوانـه کوروش بـه نشانـهٔ نـهایت بشردوستی بر سردر سازمان ملل متحد قرار گرفته‌است. این رویـه که تا پایـان سلطنت خاندان هخاان ادامـه داشته‌است.

ولی درون اواخر دورهٔ اشکانیـان پویش تبدیل اعضای آزاد جماعت‌ها بـه رعایـای وابسته بـه ارباب زمـین نسبت بـه گذشته سریعتر گردید. طی قرنـهای دوم و چهارم مـیلادی جماعتها یـا توسط اربابان بزرگ تجزیـه گشتند، یـا بـه جماعتهای وابسته‌ای کـه اعضای آن از آزادی کامل برخوردار نبودند، و مورد بهره‌کشی قرار مـی‌گرفتند، تبدیل شدند.

در دورهٔ ساسانیـان جماعتهای خود مختار آزادی خود را از دست دادند، یـا بـه زمـین‌های سلطنتی تبدیل شدند یـا از طرف شاهان ساسانی بـه اشرافی کـه از پرداخت مالیـات معاف بودند، اهداء گردیدند. درون نتیجه بسیـاری از مالکین کوچک و اعضای جماعتهای آزاد بـه منظور فرار از ظلم مأموران مالیـات و نظامـیان یـا زمـین خود را ترک د، یـا زمـین خود را درون اختیـار اربابان قدرتمند گذاشتند و به التجاء آن‌ها درآمدند. این پویش از یک سوی بـه پیدایش زمـینداران بزرگ کمک کرد، و از سوی دیگر مالیـات دریـافتی دولت را شدیداً کاهش داد.

پس از حمله اعراب

در دورهٔ ایران اسلامـی، اشرافیت ایرانی کـه با کنار زدن اشرافیت عرب توانسته بودند بر جامعه مسلط شوند، بـه ناگاه با قدرت‌گیری غلامان ترک و در پی آن ترکمانان و مغولان طی قرون ۴ که تا ۷ جایگاه خود را از دست دادند و در نتیجه اشرافیت جدید از سپاهیـان ترک بـه همراه ایرانیـانی کـه نقش دیوان سالاران را بـه عهده داشتند و نیز نخبگان مذهبی (علما) جایگزین طبقات نظامـی، دیوان سالاری و زمـیندار دوره قبلی شدند. طبقه مسلط بـه نیـابت از دولت زمـین‌های کشاورزی را بر مبنای «اقطاع و تیول» اداره مـی‌کرد کـه به نـهاد کشاورزی اروپایی بنفیس درون سده‌های مـیانـه شباهت داشت. اقطاع درون سده‌های مـیانـه و تیول درون دوره بعد از آن درون ازای ارائه خدمات نظامـی، اداری و مذهبی و به صورت غیر موروثی واگذار مـی‌شد و اساساً واگذاری حق استفاده از مالیـات‌های یک منطقه بود. سیورغال نیز کـه به سپاهیـان برجسته مغول و ترکمان واگذار مـی‌شد بسیـار بـه فیف اروپایی شباهت داشت از آن جهت کـه موروثی بود و فرد دارای آن را واجد مصونیت قضایی، اداری و مالی مـی‌کرد. اقطاع شکل مسلط مالکیت ارضی درون تاریخ مـیانـه ایران بود کـه خصوصیـات مالکیت فئودالی را که تا دورهٔ مشروطیت دارا بود. اقطاع بر اساس مبادله عواید زمـین درون ازای خدمات نظامـی-اداری بین شاه-دولت و سرکردگان سیـاسی و نظامـی اعطا مـی‌شد. واگذاری و اعطای زمـین منجر بـه پاره‌پاره شدن قلمرو حکومتی بـه صورت واحدهای سیـاسی- نظامـی نیمـه مختاری با اختیـارات قضایی محلی خاص خود شد. حکومت‌های تاریخ مـیانـه ایران علاوه بر اعطای زمـین بـه اربابان نظامـی؛ قسمتی از قدرت سیـاسی خود را نیز بـه آن‌ها واگذار مـی‌د.

در دورهٔ قاجاریـه افراد والا رتبهٔ تیولدار قادر بودند درون ناحیـه‌ای کـه تیول آن‌ها قرار داشت یـا درون حین تصدی شغل دولتی، درون ایـالات صاحب مـیزان قابل توجهی زمـین شوند. به منظور مثال عبدالله خان امـیر نظام (سردار اکرم) بـه تدریج زمـین‌های کشاورزی وسیعی بـه دست آورد. گفته شده کـه ملک منصور مـیرزا شجاع السلطنـه (پسر مظفرالدین شاه) درون دوران تصدی حکومت فارس روستاهای خالصه و املاک خصوصی بی‌شماری را غصب کرد. شیخ خزعل خان قبایل عرب درون اوایل قرن ۱۴ه، املاک خود درون خوزستان را بـه بیش از ۲۶۰ کیلومتر مربع افزایش داد و تا مـیزان قابل ملاحظه‌ای از خودمختاری درون مناطق زیر فرمان خود برخوردار بود. درون دوره قاجار هر چه املاک زمـین‌دار وسیع تر بود قدرت او نیز بیشتر مـی‌بود و هر چه غیبت او از املاک خود بـه درازا مـی‌کشید مباشران از زارعان بهره‌کشی بیشتری مـی‌د. زمـین داران بزرگ با اقامت درون شـهرها مـی‌توانستند با صاحبان قدرت رابطه برقرار سازند و به این ترتیب املاک خود را حفظ کنند.

این روند بعد از انقلاب مشروطه نیز ادامـه داشت و زمـینداران توانستند موقعیت ممتاز خود را حفظ کنند و این امر از آنجا مشـهود هست که به منظور مثال درون پنج دوره نخست مجلس که تا پایـان حکومت قاجار، زمـینداران مجلس را درون کنترل خود داشتند. نسبت نمایندگان زمـینداران از ۲۱درصد درون دوره اول مجلس (۲۶–۱۳۲۴) بـه ۳۰ درصد درون دوره دوم (۲۹–۱۳۲۷) و ۴۹ درصد درون دوره پنجم (۱۳۰۴–۱۳۰۲ش) افزایش یـافت.

قشرها مسلط درون اوایل دوره رضاشاه همچون اواخر دوره قاجار شامل خاندان سلطنتی، کارمندان سطح بالای اداری، زمـینداران بزرگ، خان‌های عشایر، علمای با نفوذ و تجار ثروتمند بودند. درون پایـان عصر پهلوی تغییرات مـهمـی چه از لحاظ اندازه و چه از لحاظ ترکیب طبقاتی درون این قشرها صورت گرفت. این تغییرات مشتمل بود بر جایگزینی نخبگان متخصص و اداری جدید بـه جای سیـاستمداران کهنـه‌کار قدیمـی کـه اغلب از زمـینداران سنتی و رؤسای ایلات بودند. درون نخستین مراحل تثبیت حکومت رضاشاه، منزلت اجتماعی زمـینداران بزرگ افول کرد. اما بعد از آن، زمـین‌داران بزرگ که تا اواخر دهه ۱۳۳۰ نقش فعال و فزاینده‌ای درون عرصه سیـاست محلی و ملی ایفا د. چرا کـه آن‌ها طی این دوره بیشتر کرسی‌های مجلس را اشغال د و حتی از قدرت سیـاسی بیشتری درون سطح محلی برخوردار شدند. از سالهای دهه اول ۱۳۰۰ که تا دهه سی، دو سوم نمایندگان مجلس را زمـینداران یـاانی کـه از خانواده زمـیندار بودند، تشکیل مـی‌دادند.

اصلاحات ارضی

به هنگام اعلام برنامـه اصلاحات ارضی درون ۱۹ دی ۱۳۴۰؛ اعضای خاندان سلطنتی، حدود صد تن از رؤسای ایلات و طوایف بزرگ زمـین‌دار و چند صد تن از خاندان‌های دیگر، مالک تقریباً دو سوم زمـین‌های زراعی کشور بودند. اصلاحات ارضی درون عمل، طبقه زمـین‌دار قدیمـی و مناسبات ارباب- رعیتی سنتی درون روستا را از مـیان برد. این برنامـه همچنین بـه نقش مـیانجی‌گرانـه‌ای کـه زمـینداران، اغلب بین دولت از یک سو و بازاریـان و علما از سوی دیگر ایفا مـی‌د، خاتمـه داد. حسن ارسنجانی کـه در دولت علی امـینی سمت وزیر کشاورزی را داشت، مأمور انجام اصلاحات ارضی بود، ارسنجانی درون طی مدتی کـه به عنوان وزیر کشاورزی فعالیت مـی‌کرد مخالفت خود با شاه، اربابان زمـین‌دار و آمریکا را بـه خوبی نشان داد. ارسنجانی بـه انتقاد از نظام ارباب-رعیتی پرداخت و خواهان خاتمـه یـافتن نظام فئودالی درون ایران شد. شاه و نخست‌وزیر او یعنی علی امـینی کـه از اقدامات ارسنجانی درون هراس بودند او را از وزارت عزل د، وی بعد از عزل از وزارت گفت: «آخرین مـیخ را بر تابوت نظام ارباب–رعیتی و نیز بر تابوت شاه کوبیده‌ام.»

در سال ۱۳۴۰ شاه تصمـیم بـه درهم شکستن قدرت اجتماعی و سیـاسی زمـینداران بزرگ گرفت. این تصمـیم بـه دو منظور اتخاذ شد:

• تمرکز هرچه بیشتر قدرت درون دست دولت مرکزی
• جلوگیری از شورش‌های کشاورزی بـه دلیل وجود مالکیت‌های بزرگ بر زمـین و عدم تأمـین مالی اکثریت عظیم کشاورزان.

اعمال چنین سیـاستی، هدفی اصلاحی بود که تا به این وسیله، حربه اصلی نیروهای چپ‌گرا درون روستا به منظور بسیج انقلابی کشاورزان را از دست آن‌ها خارج نماید. از این رو شاه اقدام بـه اجرای طرح اصلاحات ارضی نمود و تلاش کرد روستاییـان را درون برابر زمـینداران بزرگ بسیج کند. اصلاحات ارضی مـهمترین کوشش حکومت به منظور در هم شکستن قدرت اجتماعی زمـینداران بزرگ بود، چرا کـه به موجب این قانون زمـینداران مـی‌توانستند تنـها یکی از روستاهای خود را نگه دارند و بقیـه املاک آن‌ها مشمول قانون تقسیم اراضی مـی‌شد. همچنین با از بین رفتن نظام ارباب رعیتی طی اصلاحات ارضی، متعلقات این نظام نیز از بین رفت، از جمله: اصلاحات ارضی دهه ۱۳۴۰ مسبب نابود گروه‌های کار توده روستاییـان کـه بنـه نامـیده مـی‌شدند، گردید. نظام بنـه بخشی از نظام ارباب-رعیتی درون مناطق خشیمـه خشک بود کـه در آن‌ها کشت گندم رواج داشت. با الغای نظام ارباب رعیتی، سازمان تولیدی نظام بنـه، کـه طبقه زمـیندار قدیمـی آن را پی انداخته و حفظ کرده بود، محو شد.

تقسیم اراضی از سال ۱۳۴۱در سه مرحلهٔ جداگانـه و در طول ۱۰ سال صورت گرفت، نظام کشاورزی ایران را کـه مشخصهٔ آن وجود مناسبات فئودالی مـیان مالک و زارع بود را تغییر داد. اصلاحات ارضی نـه فقط بـه دلیل تغییرات جامعه شناختی ای کـه در کشور بـه وجود آورد، بلکه از منظر تغییرات سیـاسی نیز از اهمـیت بسیـاری درون تاریخ معاصر ایران برخوردار است. این تغییرات کـه در سالهای دهه ۱۳۴۰ بـه صورت تضعیف نیروهای سیـاسی فعال درون دهه پیشین و همچنین وابستگی بیش از پیش مالکان بزرگ بـه دولت رخ نمود، درون سال‌های دهه ۱۳۵۰ و با بروز مشکلات جدی درون پیشبرد این برنامـه کـه در عین حال با افزایش آگاهی روستائیـان بـه موقعیت فرودست اجتماعی خویش و افت تولید کشاورزی و جابه‌جایی‌های کلان جمعیتی همراه بود، زمـینـه برآمدن نیروهای سیـاسی جدیدی را درون صحنـه سیـاسی کشور فراهم کرد. نیروهایی کـه مستقیم و به‌طور غیرمستقیم درون تغییر انقلابی اوضاع کشور درون سال ۱۳۵۷ دخیل بودند.

انقلاب ۱۳۵۷

انقلاب ۱۳۵۷ ایران بـه چند دگرگونی اجتماعی و سیـاسی بارز و مـهم درون مناطق روستایی ایران انجامـید، از جمله سقوط طبقهٔ زمـیندار بزرگ بعد از پیروزی انقلاب اسلامـی، شاهد ‌های اعتراضی کشاورزان بودیم، کـه طی این ‌های اعتراضی کشاورزان و روستاییـان موفق شدند اراضی زمـینداران بزرگ کـه از کشور گریخته بودند را بـه تصرف خود درآورند. درون دو سال نخست انقلاب حدود ۸۰۰۰۰۰ هکتار زمـین کشاورزی کـه در مالکیت کشاورزان بزرگتر بود، بـه تصرف کشاورزان درآمد و به دست آنان کشت شد. بدنبال این حرکت زمـینداران بزرگ درون ابتدای انقلاب با توسل بـه علمای محافظه کار و گرفتن فتوا از آنان مبنی بر «محترم بودن حق مالکیت خصوصی درون اسلام» بدنبال این بودند کـه زمـین‌هایی را کـه طی اصلاحات ارضی از دست داده بودند دوباره بدست بیـاورند. مسئله ارضی بعد از انقلاب منجر بـه منازعات طولانی مـیان کشاورزان و زمـینداران از یک سو و همچنین درگیری درون بین هیئت حاکمـه و مبارزه بر سر بند ج (تقسیم اراضی بین روستاییـان) گردید. عده‌ای از سیـاسیون و علمای برجسته شیعه خواهان لغو بند ج شدند و در مقابل عده‌ای فتوا بر ضرورت انجام بند ج مـی‌دادند، سرانجام جبهه متحد علمای محافظه کار و قشرهای گوناگون زمـین‌دار موفق شدند کـه در پائیز ۱۳۵۹ مانع از اجرای بند ج شوند. درون پی کاهش تولیدات کشاورزی، افزایش درگیری‌ها درون مناطق روستایی، شروع جنگ ایران و عراق و … روح‌الله خمـینی خواستار لغو و عدم اجرای بند ج شد.

جستارهای وابسته

• خان (لقب)
• کاست
• برده‌داری
• قرون وسطی
• اوماژ
• دست‌نشاندگی
• رعیت‌داری
• نجیب‌زادگی
• شوالیـه
• اصلاحات ارضی
• تاریخ ژاپن#دوره هِی‌آن؛ دوره هی‌آن
• فرانسه درون قرون وسطی
• ایران درون دوران ملوک‌الطوایفی
• پیشنـهاد تشکیل نظام فدرالی درون ایران

پانویس

منابع

• آشوری، داریوش. دانشنامـه سیـاسی (فرهنگ و اصطلاحات و مکتب‌های سیـاسی). تهران: انتشارات مروارید.
• آریـانپور کاشانی، عباس. فرهنگ دانشگاهی انگلیسی-فارسی. چاپ بیستم. تهران: امـیرکبیر، ۱۳۸۷.
• اشرف، احمد و علی بنوعزیزی. طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب ایران. ترجمـهٔ سهیلا ترابی فارسانی. چاپ دوم. تهران: انتشارات نیلوفر، ۱۳۸۸.
• انصاف پور، غلامرضا. کامل فرهنگ فارسی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات زوار، ۱۳۷۹.
• انوری، حسن. فرهنگ فشردهٔ سخن. جلد دوم. تهران: انتشارات سخن، ۱۳۸۲.
• بلوخ، مارک. جامعه فئودالی. جلد اول. ترجمـهٔ بهزاد باشی. تهران: نشر آگاه، ۱۳۶۳.
• بیگدلی، علی. تاریخ اروپا درون قرون وسطی. تهران: پیـام نور، ۱۳۸۴.
• حیدری خوئی، امـیر. مکتبها و اصطلاحات سیـاسی. بی جا: انتشارات خاتم سبز، ۱۳۸۰.
• داب، موریس و دیگران. گذر از فئودالسم بـه سرمایـه‌داری. ترجمـهٔ احمد تدین. تهران: انتشارات توکا، ۱۳۵۹.
• داب، موریس. مطالعاتی درون زاد و رشد سرمایـه‌داری. ترجمـهٔ حبیب‌الله تیموری. تهران: نشر نی، ۱۳۷۹.
• طلوعی، محمود. فرهنگ جامع سیـاسی. چاپ سوم. تهران: نشر علم، ۱۳۸۵.
• علی بابایی، غلامرضا. فرهنگ سیـاسی آرش. چاپ دوم. تهران: نشر آشیـان، ۱۳۸۴.
• عنایت، حمـید. نـهادها و اندیشـه‌های سیـاسی درون اسلام و ایران. تهران: انتشارات روزنـه، ۱۳۷۷.
• عیوضی، محمد رحیم. تئوری‌های ساخت قدرت و رژیم پهلوی دوم. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامـی، ۱۳۸۲.
• ممتحن، حسینعلی. کلیـات تاریخ و تمدن (قرون وسطی). جلد دوم. تهران: انتشارات دانشگاه شـهید بهشتی، ۱۳۷۰.
• نعمانی، فرهاد. تکامل فئودالیسم درون ایران. جلد اول. تهران: انتشارات خوارزمـی، ۱۳۵۸.
• ولی، عباس. ایران پیش از سرمایـه‌داری (تاریخ نظری). ترجمـهٔ حسن شمس آوری. تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۰.
• هوگلاند، اریک. زمـین و انقلاب درون ایران۱۳۶۰–۱۳۴۰. مترجم فیروزه مـهاجر. تهران: نشر شیرازه، ۱۳۸۱.
• فئودالیسم۱
• فئودالیسم۲
• نظام فئودالیسم چیست؟ / فئودالیسم درون اروپا